Owady: jedzenie przyszłości?

Produkcja owadów nie emituje także tak dużej ilości gazów cieplarnianych i amoniaku oraz wymaga mniejszej ilości wody. Co prawda nie jesteśmy pewni, czy insekty nie są w ogóle w stanie odczuwać cierpienia, ale na pewno ich hodowla nie budzi tak wielkich wątpliwości etycznych, jak hodowla ssaków, ptaków i ryb. Pomimo tych niewątpliwych zalet ciągle nie jemy owadów. Dlaczego?

Dlaczego ludzie nie chcą jeść owadów?

Odraza należy do uniwersalnych emocji i wiązana jest przede wszystkim z jedzeniem. Jej rolą w toku ewolucji było prawdopodobnie chronienie ludzi przed chorobami spowodowanymi spożywaniem zepsutej żywności. I chociaż występowanie obrzydzenia jako podstawowej emocji jest powszechne, to konkretne przedmioty odrazy są dyktowane przez kulturę, w której jednostka rodzi się i dorasta.

Często samo skojarzenie jedzenia z żywym zwierzęciem wywołuje silne uczucie odrazy. Przypomina nam to o naszej zwierzęcej, nieludzkiej stronie, którą chcemy odrzucić. Świerszcze na patyku, smażone w całości larwy nie pozostawiają cienia wątpliwości co do tego, że były cielesnymi, żywymi istotami. W znacznym stopniu różnią się od opakowanych w plastikową folię różowych krążków, czyli szynki, która została w ten sposób spreparowana, żeby budzić jak najmniejsze skojarzenia ze świnią. Pamiętamy, jaką burzę wywołało kilka lat temu wprowadzenie do popularnej sieci sklepów zapakowanych w folię młodych prosiąt. To pokazuje, jak często ludzie chcą zapomnieć, skąd pochodzi ich jedzenie.

Drugi typ odrazy w kontekście jedzenia insektów bierze się ze skojarzenia ich z brudem, odchodami, chorobami. Nie ma to racjonalnego podłoża, ponieważ jadalne owady żywią się owocami, ziarnami, liśćmi. Zresztą te wszystkie asocjacje i ich oceny są bardzo dowolne, a także najczęściej nieuświadomione – królują instynkty, nie racjonalny namysł. Zachodni konsumenci bowiem nie mają problemów z jedzeniem porośniętych pleśnią, pachnących daleko posuniętym rozkładem serów czy morskich padlinożerców, jak kraby i homary. Wręcz przeciwnie, te produkty dzisiaj uważane są za delicje, chociaż w XIX wieku w Stanach Zjednoczonych homarami karmiło się więźniów, co było częścią ich kary.

Z obrzydzeniem związana, chociaż niekoniecznie zależna od niego, jest również neofobia żywieniowa, czyli lęk przed nowymi pokarmami. Także ona spełniała w historii gatunku ludzkiego ważne zadanie chronienia jego przedstawicieli przed potencjalnie toksycznymi pokarmami. Neofobię da się pokonać – wystarczy kilkakrotnie spróbować danego pokarmu w przyjemnym otoczeniu. Ważne jest jednak, żeby nowe potrawy były smaczne, bo w przeciwnym razie można tylko zwiększyć niechęć. W przypadku owadów dobre efekty może dać na przykład łączenie ich z produktami o oswojonej konsystencji i powszechnie lubianym smaku, jak czekolada albo czipsy.

Walka z obrzydzeniem, któremu poświęcono wiele badań, powinna rozpocząć się od ukrycia zwierzęcego aspektu produktów z owadów. Przygotowanie mączki ze świerszczy, a następnie przetwarzanie ich w taki sposób, by przypominały znajome pokarmy, na przykład burgery, batoniki, ciasteczka lub pieczywo, jest pierwszym dobrym krokiem. W budowaniu akceptacji entomofagii mogą pomóc przede wszystkim starania rodziców, bo większość preferencji żywieniowych kształtuje się bardzo wcześnie.

Niestety, w obliczu braku powszechnej dostępności produktów z owadów może być to trudne: jak przekonać kogoś do jedzenia czegoś, co można zobaczyć tylko w filmach dokumentalnych? Jeśli smaczne i atrakcyjnie podane produkty z owadów nie będą dostępne w restauracjach, na festiwalach i w sklepach, to raczej nie przekonamy do nich nikogo. Zazwyczaj przeciwny jestem modom żywieniowym, ale akurat w przypadku owadów może to przynieść dobre efekty: jeśli grupa o dużym wpływie na tworzenie się trendów wypromowałaby w mediach społecznościowych entomofagię, efekt kuli śniegowej mógłby objąć rzesze ludzi i z mody przerodzić się w codzienność. Przekonanie Europejczyków do jedzenia owadów jest niewątpliwie trudnym zadaniem, które wymagałoby nie tylko działania producentów chcących sprzedać swoje towary, ale także wysiłków instytucji państwowych.

Co jeszcze stoi na przeszkodzie upowszechnieniu entomofagii?

Nie pomagają również dość skomplikowane regulacje dotyczące wprowadzania produktów z owadów. Są one regulowane rozporządzeniem UE z 2015 roku w sprawie nowej żywności. Firmy chcące wprowadzić swój produkt do obrotu muszą przedstawić dokumentację potwierdzającą jego bezpieczeństwo, która jest oceniana przez EFSA, czyli Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności. Istnieje alternatywna, łatwiejsza droga: jeśli producent dowiedzie, że dany pokarm był spożywany jako tradycyjny w krajach spoza UE i nie występują żadne obawy co do jego bezpieczeństwa, będzie można wprowadzić go na rynek europejski.

Do tych regulacji dodajmy osobne prawa każdego kraju dotyczące kwestii sanitarno-epidemiologicznych. W związku z problemami z uzyskaniem pozwoleń w Polsce kilka firm zajmujących się wytwarzaniem produktów z owadów (na przykład Ronzo) musiało przenieść się do innych krajów. Obecnie nie udało mi się znaleźć żadnych produktów przeznaczonych do jedzenia w polskich sklepach internetowych.

W ciągu ostatnich kilku lat poczyniono ogromne postępy w badaniu metod hodowli i przetwarzania owadów – od 2010 roku liczba publikacji naukowych na ten temat zwiększa się lawinowo i można się spodziewać, że ten trend szybko nie przeminie. Pomimo to ceny produktów z owadów wciąż są zaporowe. W badaniu z 2015 roku przedstawiono średnie ceny artykułów dostępnych w internecie – oscylowały wokół 20 dolarów za 30-gramowy produkt! Jak widać, owady nie stanowią obecnie alternatywnego wobec tradycyjnych źródła białka, a są rarytasem dla uprzywilejowanych.

Czego możemy spodziewać się w przyszłości?

Warto zadać sobie pytanie: czy rzeczywiście Europejczycy potrzebują w swojej diecie owadów? Są one promowane przede wszystkim jako dobre źródło białka, ale przecież dieta współczesnych mieszkańców krajów Zachodu i tak ma go zbyt dużo. Wspomniane zalety entomofagii, przede wszystkim mniejszy negatywny wpływ na środowisko, moglibyśmy wykorzystać tylko, jeśli radykalnie ograniczylibyśmy spożycie produktów zwierzęcych. Promocji entomofagii musiałaby towarzyszyć równolegle promocja wegetarianizmu, w zielonej przyszłości bowiem nie ma miejsca na codzienne jedzenie szynki, mleka, jajek, serów i steków. Jako że owady mają wartość odżywczą zbliżoną do tych produktów zwierzęcych, mogłyby stanowić doskonałe uzupełnienie diety roślinnej. Hodowla owadów na pokarm nie budzi również takich zastrzeżeń natury moralnej jak hodowla na mięso rozwiniętych i inteligentnych zwierząt – świń, ptaków i krów. I chociaż wielu wegetarian i wegan mogłoby się z tym nie zgodzić, to prawdopodobnie jedzenie owadów zgadza się z wegańskim światopoglądem, według którego powinniśmy minimalizować cierpienie jak największej liczby czujących istot.

Osobną kwestią jest wykorzystanie insektów jako paszy dla zwierząt hodowlanych. Tutaj obiecujący wydaje się potencjał insektów do przetwarzania odpadów z rolnictwa. Spełniałoby to marzenie o tak zwanej cyrkularnej gospodarce, czyli takim systemie, w którym zminimalizowane byłoby zużycie energii, surowców oraz odpadów i emisji gazów cieplarnianych. Owady przeznaczone na karmę mogłyby być karmione na przykład odpadkami z restauracji i ubojni lub odchodami świń, których obecnie jest tak dużo, że nie wiadomo, co z tym zrobić. Obecnie jednak takie rozwiązanie nie jest dozwolone przez prawo. Potrzeba by było jeszcze dokładnych badań, oceniających bezpieczeństwo takiego rozwiązania. Dzisiaj dieta owadów hodowlanych nie różni się zbytnio od diety innych zwierząt. Jedzą przede wszystkim produkty roślinne, dlatego użycie ich jako paszy jest w większości przypadków nieopłacalne, bo tymi samymi roślinami można skarmiać po prostu zwierzęta docelowe, bez pośrednictwa owadów. Nawet w akwakulturze, w której alternatywne wobec mączki rybnej źródła białka są szczególnie potrzebne (ryb nie można karmić samą soją), karmienie ryb owadami jest zbyt drogie, by wyszło na plus: karma na bazie ryb w 2019 roku kosztuje około 7 razy mniej niż karma owadzia.

Dlaczego warto polubić owady?

Poza kilkoma wyjątkami (na przykład motylami, biedronkami, pszczołami) owady nie są w naszej kulturze darzone sympatią – traktuje się je jako szkodniki, często nie doceniając ich roli w funkcjonowaniu ekosystemów. Krzywdzące stereotypy doprowadzają między innymi do tego, że bardzo niewiele owadów obejmowanych jest ochroną – przeznaczamy pieniądze na mniej ważne dla środowiska gatunki kręgowców tylko dlatego, że są sympatyczniejsze. Trudno ocenić, jak wpłynie to na zdrowie środowiska.

Owa niechęć nie wpływa negatywnie tylko na nasze zachodnie społeczeństwa. Przesącza się również do świadomości ludzi z kultur, w których spożywanie owadów było codziennością, i doprowadza do tego, że entomofagia zaczyna się tam kojarzyć z biedą i zacofaniem – Zachód bowiem ciągle uchodzi za wzór rozwiniętej cywilizacji. Zastąpienie owadów jakimiś innymi, mniej wartościowymi produktami może prowadzić na przykład do niedoborów białka, którego są one doskonałym źródłem.

Jak widać, problemy związane z entomofagią są liczne i obejmują wiele dziedzin. Nie powinno nas to jednak zrażać – owady są przyszłością naszej planety i musimy walczyć o to, by jak najlepiej wykorzystać ich potencjał.