Krytyczna perspektywa: co nie tak jest z superfoods?

Czym się różni żywność funkcjonalna od superżywności?

Na pierwszy rzut oka superfoods są tożsame z żywnością funkcjonalną. To drugie pojęcie istnieje od niemal 40 lat. W 1980 roku rozpoczęto w Japonii systematyczne badania nad wpływem różnorodnych składników na funkcje biologiczne człowieka. Wprowadzenie tego programu wpisuje się we współczesną tendencję myślenia o żywieniu – jedzenie ma nie tylko dawać satysfakcję i dostarczać podstawowych składników odżywczych, umożliwiających życie i rozwój, lecz także polepszać zdrowie oraz zapobiegać chorobom. Kiedy wzrasta bogactwo społeczeństw, przejście od adekwatnego żywienia, które ma po prostu służyć przetrwaniu, do żywienia optymalnego, potęgującego funkcje życiowe ludzi i zapewniające wysoką jakość życia, wydaje się naturalne. I choć przekonanie o tym, że jedzenie może leczyć, istnieje od bardzo dawna, to dopiero współczesna nauka jest w stanie dostarczyć nam rzetelnych informacji o efektach, jakie spożywanie różnorodnych substancji może mieć na nasze organizmy.

Jedzenie funkcjonalne, według definicji z dokumentu końcowego Functional Food Science in Europe z 1999 roku, musi mieć udokumentowane badaniami pozytywne działanie na jedną lub więcej funkcji organizmu i przypominać normalne jedzenie, tj. nie występować pod postacią tabletek czy kapsułek. Podobnej, precyzyjnej definicji superfoods na próżno szukać w oficjalnych dokumentach. 

W internetowym słowniku języka polskiego możemy przeczytać o tym, że superfoods to naturalny, nieprzetworzony pokarm pochodzenia naturalnego, bogaty w składniki odżywcze. Podobne definicje podają angielskojęzyczne słowniki Oxford czy Merriam-Webster. Warto dodać, że prawo Unii Europejskiej chroni konsumentów i zakazuje opatrywania produktów fałszywymi deklaracjami na przykład dotyczącymi wysokiej zawartości błonnika, niskiej zawartości soli czy tłuszczu, czy pozytywnego wpływu na wagę ciała czy samopoczucie – trzeba przedstawić odpowiednie badania potwierdzające takie informacje, by mogły się one znaleźć na opakowaniu. Prasa donosiła o tym, że w regulacji Komisji Europejskiej znalazły się również superfoods, ale w samym dokumencie nie byłem w stanie znaleźć takiej wzmianki. Zresztą, prawdopodobnie nikt nie potrzebuje takich deklaracji na opakowaniu w przypadku superfoods, bo są to raczej produkty wyszukiwane świadomie, w oparciu o wcześniejszą wiedzę uzyskaną z innych źródeł, nie przypadkowo wybierane w sklepie, na przykład na podstawie zachęcającego opakowania.

Co jest nie tak z superfoods?

Podobnie jak w przypadku innych mód żywieniowych, problem leży bardzo często w niewłaściwym przedstawieniu wyników badań naukowych przez pośredników: mających ogromny wpływ na tworzenie się trendów blogerów, dziennikarzy, celebrytów, guru żywieniowych, komunikujących je szerszej publiczności. Problematyczne są więc nie tyle same produkty, które najczęściej naprawdę warto spożywać, tylko dyskurs prezentujący je w nieadekwatny sposób, gubiący na kolejnych etapach komunikacji ważne aspekty i dołączający twierdzenia i wnioski, które są przesadzone lub których brakuje w źródłowych badaniach.

W zeszłym roku opublikowano przegląd systematyczny, analizujący sposób przedstawienia wyników badań naukowych w najczęściej udostępnianych na Facebooku i Twitterze artykułach dotyczących kwestii zdrowotnych. Okazuje się, że w prawie połowie przypadków w artykułach używano języka zbyt stanowczego, wskazującego na relację przyczynowe w przypadkach, w których nie było na nie dostatecznych dowodów. Takie postępowanie może doprowadzić do tragicznych wydarzeń, jak miało to miejsce w Wielkiej Brytanii, kiedy po medialnej burzy na przełomie 2013 i 2014 roku, dotyczącej opublikowania badań wskazujących na związki zażywania statyn, czyli leków na nadciśnienie, z różnymi efektami ubocznymi, około 200 tysięcy ludzi przestało je przyjmować! Trzeba mieć to na uwadze i podejrzliwie reagować na wszelkie stanowcze stwierdzenia o wpływie jakiegoś składnika na zdrowie. Przeprowadzane badania są bowiem różnorodne: mogą to być badania in vitro, w których naukowcy badają reakcje między różnymi związkami a ludzkimi komórkami, lub badania na zwierzętach. Mogą one powiedzieć naukowcom dużo o mechanizmach funkcjonowania pewnych substancji, ale trudno zaaplikować ich rezultaty do prawdziwych diet żyjących w odmiennych warunkach i tak bardzo różniących się od genetycznie siebie ludzi, spożywających różnorodne produkty, które mogą wchodzić ze sobą w interakcje. 

Naprawdę dużo lepiej wyjdziemy na tym, jeśli rzucimy palenie papierosów i picie alkoholu, będziemy dużo się ruszać, często badać, jeść różnorodne, świeże produkty (owoce, warzywa, strączki, orzechy), wyeliminujemy przetworzone mięso, ograniczymy tłuszcze zwierzęce, sól, cukier i będziemy utrzymywać właściwą wagę ciała. Część z naszych chorób oczywiście nie jest zależna od naszego stylu życia, ale wielu możemy zapobiec, dokonując odpowiednich zmian w stylu życia, w czym nie ma żadnej tajemnicy, choć na pewno wykształcenie w sobie dobrych nawyków nie jest łatwe – wszystkie sposoby opisane tutaj potwierdzi każdy lekarz i dietetyk. Jeśli dziwią nas niewiarygodne, nieosiągalne transformacje ciał gwiazd z Hollywood, to musimy pamiętać, że ich sekretem nie jest najczęściej codzienny szejk z jarmużem i awokado czy wlewy witaminowe, tylko, oczywiście poza standardową dietą i ćwiczeniami, świetne geny i często sterydy anaboliczne.