Filmowe pionierki – reżyserki, które zmieniły kino i redefiniują je na nowo

W „Cleo od piątej do siódmej” sportretowała kobietę w momencie oczekiwania na wyrok, który może przewartościować jej życie, w „Bez dachu i praw” snuła opowieść o tym, jak mógł wyglądać ostatni tydzień życia bezimiennej bezdomnej, „Odpowiedź kobiet” to z kolei próba zdefiniowania kobiecości. Pod koniec życia Varda na kolejną filmową bohaterkę wybrała siebie. „Varda według Agnès” to podsumowanie jej doświadczenia w odgrywaniu roli kobiety filmowca i własnych wyborów. Zaprezentowany po raz pierwszy w lutym 2019 roku film okazał się pożegnaniem z tą niezwykłą reżyserką, buntowniczką i eksperymentatorką, której Sex Pistols nie odmówiliby punkowości i w sercu i w obliczu.

Věra Chytilová

Tak jak w przypadku francuskiej Nowej Fali zauważa się wyraźną dominację filmowców mężczyzn, tak o czechosłowackiej odsłonie nowofalowego kina nie można mówić, pominąwszy Věrę Chytilovą. Jako reżyserka nie tylko przyczyniała się do parytetu w przemyśle filmowym, ale też, co najważniejsze, umieszczała kobiece bohaterki w centrum swoich opowieści. Jej film „Stokrotki” – ilustracja nowofalowej wolności – był sztandarowym dziełem czechosłowackiej Nowej Fali. 

Zanim Chytilová wkroczyła pewnym krokiem do świata filmu, studiowała filozofię i architekturę oraz dorabiała jako modelka. Patrzyła krytycznie na przemysł modowy i przedmiotowe traktowanie modelek. Z przekąsem odniosła się do tego w „Stokrotkach”, a cały film krótkometrażowy „Pułap” poświęciła tematowi zrezygnowanej i upokorzonej modelki marzącej o karierze lekarki. Chytilová pracowała na swój talent i pozycję w męskiej branży w duecie z utalentowaną scenarzystką Ester Krumbachovą. Mówi się, że rewolucyjne i hipisowskie „Stokrotki”, opowiadające o znudzonych konwenansami bohaterkach, to odzwierciedlenie postaw twórczyń filmu i ich bezkompromisowości w świecie filmu. Co ciekawe, w finale „Stokrotek” bohaterki w miarę jedzenia i dewastowania suto zastawionej sali bankietowej stają się coraz bardziej wyzwolone. 

Zarówno w tym najbardziej ikonicznym dziele w filmografii Chytilovej, jak i w wielu innych forma była równorzędna z poruszanym tematem. Reżyserka eksperymentowała z kolorem i obrazem. Wszystko to, co zapewnia dzisiaj cyfrowa postprodukcja, w czechosłowackiej montażowni odbywało się na żywym organizmie. Taśma poddawana licznym próbom niejednokrotnie lądowała na cenzorskiej półce. Chytilová zajęła się edukacją kolejnych pokoleń filmowców w jednej z najważniejszych europejskich szkół filmowych FAMU. Na szczęście historia nie pomija zasług reżyserki, która tak barwnie wyróżniała się w socrealistycznej rzeczywistości.

Chantal Akerman

Belgijska reżyserka tworząca od lat 70. otwarcie polemizowała z kinem czystej rozrywki. Jej filmy miały wiernie portretować codzienność, zamiast od niej uciekać – „Jeanne Dielman, Bulwar Handlowy, 1080 Bruksela”, uznawany za najważniejszy film w dorobku reżyserki, to ponad trzygodzinna opowieść o rutynie domowej gosposi. Akerman nie odwracała wzroku od tego, co powszechnie uznawano za zbyt nudne dla kinematografii. W powszedniości upatrywała najciekawszych tematów. 

Nie odwracała kamery, by utrzymać ciekawość widza, nie cięła scen tam, gdzie mogły wydawać się za długie. Obieranie ziemniaków, domowe krzątanie się i przygotowywanie stołu na przyjście syna było dla niej równie ważne jak dylematy jej bohaterek. Matki, prostytutki, gosposie, singielki, karierowiczki – to tylko część z licznych postaci, które portretowała Akerman. Jej szerokie doświadczenie gatunkowe pozwoliło zresztą dopasować styl opowieści do umieszczonej w centrum bohaterki. W swojej kilkudziesięcioletniej karierze Akerman realizowała filmy od Rosji po Meksyk. Pozostawiła po sobie krótkie filmy dokumentalne, musicale, komedie i dramaty.

Kobiety o kobietach współcześnie

Co roku przy okazji nominacji do najważniejszych nagród filmowych wznawia się dyskusję o udziale kobiet w przemyśle filmowym. Statystyki są bezlitosne – kobiety reżyserki stanowią niecałe 20% amerykańskiego środowiska reżyserskiego. Filmy tworzone przez kobiety mają gorszą dystrybucję i są rzadziej zauważane przez gremia przyznające nagrody filmowe. Choć dzięki rosnącej roli seriali i platform VOD w przemyśle audiowizualnym powstaje nowa przestrzeń do twórczego wyrazu i zwiększa się liczba miejsc pracy dla kobiet, to realizowanym przez nie filmom wciąż dużo trudniej przebić się do mainstreamu. Są jednak twórczynie, które w tym świecie zdominowanym przez mężczyzn z powodzeniem realizują ważne dla siebie filmy z bohaterkami, które, nawet jeśli ubrane są w kostiumy z epoki, mówią o współczesności mocnym i autentycznym głosem. Młode pokolenie współczesnych reżyserek ma śmiałość, by opowiadać o swoim pokoleniu szczerze, bez lęku przedstawiać ważne dla siebie tematy. 

Sofia Coppola

Z powodzeniem zbudowała własną markę i zerwała z kojarzeniem jej twórczości z działalnością ojca, Francisa Forda Coppoli. Z kinem związana była praktycznie od pierwszych miesięcy życia. Już jako niemowlę wystąpiła w epizodzie w „Ojcu chrzestnym”, a w późniejszych latach pojawiała się jako aktorka w kilku kolejnych produkcjach Coppoli. Zanim po raz kolejny stanęła na planie, tym razem zawiadując ekipą z krzesła reżyserskiego, odwlekała swoje filmowe przeznaczenie. Zdobyła uznanie jako fotografka i projektantka mody, ale dopiero pisanie scenariuszy, a później również ich filmowanie, przyniosło jej zawodową satysfakcję.

Po dwóch ciepło przyjętych krótkometrażówkach napisała i zrealizowała niepokojący, oniryczny dramat „Przekleństwa niewinności”. Przedstawiła w nim świat dorastających dziewczyn w obliczu rodzinnej tragedii, świat tyleż wciągający i uzależniający, co przerażający. W jej twórczości próżno szukać monumentalnych tematów, sensacji i gangsterki. Opowiadając o pracy w „Między słowami”, mówiła, że udało jej się stworzyć obraz, jaki sama chciała obejrzeć, przy czym powątpiewała, czy kiedykolwiek stworzy film akcji. Ten kameralny komediodramat o samotności dwojga bliskich, a jednocześnie bardzo dalekich sobie Amerykanów, którzy poznają się w tokijskim hotelu, szturmem zdobył światowe festiwale.

Przełamaniem jej filmowego języka intymności okazała się brawurowa historia Marii Antoniny. „Marie Antoinette” to barwna, teledyskowa, osadzona mocno w popkulturze wariacja na temat biografii niepopularnej francuskiej królowej. Widzowie i krytycy podzielili się na tych, którzy okrzyknęli film arcydziełem, i tych, których wysoce rozczarował. Oprócz wielkich kinowych obrazów Coppola z powodzeniem kręci teledyski (w tym dla The White Stripes i grupy Phoenix) oraz reklamy domów modowych i producentów perfum.

Lena Dunham

Stworzyła bliższy rzeczywistości „Seks w wielkim mieście” dla pokolenia milenialsów – czyli serial „Dziewczyny”, w którym przedstawiła światu talent Adama Drivera. Lena Dunham to trzydziestoparolatka, która odnalazła sposób na sportretowanie swoich rówieśników. Bez cienia fałszu i drogi na skróty. Napisała scenariusze do kilkudziesięciu odcinków, wyreżyserowała większość z nich i odegrała rolę Hanny Horvath – jednej z czterech nowojorskich dziewczyn. Nie obyło się bez kontrowersji wokół bezkompromisowego portretowania świata przez Dunham.

Śmiało opowiedziała o potrzebach i lękach swojego pokolenia, nie tracąc przy tym typowego dla siebie humoru. Jeśli przygody Carrie Bradshaw lub przyjaciół z Central Perk mogły się zestarzeć, to „Dziewczyny” uzupełniają ten brak. Przede wszystkim Dunham odważnie zabiera głos na temat cielesności i poza otwartością w pokazywaniu własnego wymykającego się typowym standardom piękna ciała wybrała na odtwórców głównych ról aktorów o charakterystycznych cechach mieszczących się w różnych kanonach urody.

Podwalinami „Dziewczyn” był pełnometrażowy debiut Dunham – „Mebelki” – w którym przepracowała problem dorosłego zderzenia się z rzeczywistością i twórczej niemocy. Potem tematy te z sukcesem rozwijała przez sześć sezonów serialu HBO. Niedawno zapowiedziano powrót reżyserki i scenarzystki na mały ekran w postaci show „Industry”. Serial o młodych finansistkach i ich drodze na szczyt ma zadebiutować jeszcze w tym roku.

Greta Gerwig

Co robi aktorka, która wciąż czeka na wymarzoną rolę? Pisze scenariusz, który ją zawiera! Greta Gerwig, z doświadczeniem wielu filmowych kreacji na koncie, dopiero w czarno-białym obrazie „Frances Ha” pokazała spektrum swoich możliwości. Napisany w duecie z Noah Baumbachem scenariusz opowiada o nieprzystającej do rzeczywistości (na którą składa się płacenie rachunków i życie od pierwszego do pierwszego) dwudziestoparolatce, która co rusz budzi się z nowym pomysłem na siebie. Z przekąsem odnosi się do artystycznej nowojorskiej bohemy i jej zblazowanych przedstawicieli.

Tytułowa Frances (w tej roli Gerwig) jest uosobieniem lekkości i beztroski; nietrudno się domyślić, że jest to rola nie tylko wymarzona, ale i częściowo autobiograficzna. W rodziców Frances wcielili się rodzice Grety, niezwiązani z branżą filmową. Świetne sportretowanie młodej bohaterki w scenariuszu do „Frances Ha” zwiastowało talent Gerwig do gatunku coming-of-age. Jako reżyserka zadebiutowała filmem „Lady Bird” z Saoirse Ronan w roli niepokornej nastolatki. Najwyraźniej Gerwig ma słabość do podobnych sobie buntowniczek. Z Ronan spotkała się ponownie na planie „Małych kobietek” – adaptacji na miarę XXI wieku, w której odważyła się przemodelować stereotypowe zakończenie kultowej powieści, powielane wcześniej w każdej kolejnej adaptacji.